Çalışma süresi, işçinin çalıştırıldığı işte, fiilen işverenin emrinde geçirdiği süredir.
İş Kanunu 41. maddesi ve Fazla Çalışma Yönetmeliğinin 3. maddesine göre; Kanunda yazılı koşullar çerçevesinde, haftalık kırk beş saati aşan çalışmaya fazla çalışma denir. İş kanunu, fazla çalışmanın tespiti konusunda haftalık çalışmayı esas almıştır ve bu düzenleme emredici niteliktedir.
İş kanunu 63. maddesine göre ”Madde 63 – Genel bakımdan çalışma süresi haftada en çok kırkbeş saattir. Aksi kararlaştırılmamışsa bu süre, işyerlerinde haftanın çalışılan günlerine eşit ölçüde bölünerek uygulanır. (Ek cümle: 10/9/2014-6552/7 md.; Değişik cümle: 4/4/2015-6645/36 md.) Yer altı maden işlerinde çalışan işçilerin çalışma süresi; günde en çok yedi buçuk, haftada en çok otuz yedi buçuk saattir.
Tarafların anlaşması ile haftalık normal çalışma süresi, işyerlerinde haftanın çalışılan günlerine, günde onbir saati aşmamak koşulu ile farklı şekilde dağıtılabilir. Bu halde, iki aylık süre içinde işçinin haftalık ortalama çalışma süresi, normal haftalık çalışma süresini aşamaz. Denkleştirme süresi toplu iş sözleşmeleri ile dört aya kadar artırılabilir. (Ek cümle: 6/5/2016-6715/3 md.) Turizm sektöründe dört aylık süre içinde işçinin haftalık ortalama çalışma süresi, normal haftalık çalışma süresini aşamaz; denkleştirme süresi toplu iş sözleşmeleri ile altı aya kadar artırılabilir.
Çalışma sürelerinin yukarıdaki esaslar çerçevesinde uygulama şekilleri, Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı tarafından hazırlanacak bir yönetmelikle düzenlenir.”
İş Kanunun 63. maddesine göre, haftalık çalışma süresi kural olarak 45 saattir. Taraflar anlaşarak çalışma sürelerini, işgünlerine eşit olarak bölmek yerine denkleştirme yoluna giderek farklı günlerde farklı çalışma süreleri belirleyebilirler. Ancak çalışma süresi günlük 11 saati geçemez; 11 saatlik düzenleme emredici niteliktedir. Taraflar söz konusu denkleştirme anlaşmasını açık veya zımni şekilde yapabilirler.
Çalışma süresinin sözleşmelerde haftalık 45 saatin altında belirlendiği durumlarda, 45 saate kadar yapılan çalışmalar fazla çalışma değil, fazla sürelerle çalışmadır.
Fazla çalışma süresinin toplamı 1 yılda 270 saati aşamaz.
Yılda 270 saatten fazla çalışan işçi, kıdem tazminatı alabilir mi?
Yargıtay 7. Hukuk Dairesi 2014/19129 E. 2015/13542 K. sayılı kararında ”…Somut olayda, davacı, yıllık yasal sınır olan 270 saatten fazla mesai yaptırıldığı ve bu hususun çalışma şartlarının uygulanmaması olduğu iddiasıyla iş sözleşmesini feshettiğini ileri sürmüş olup dosyada davacının her yıl için fazla çalışma yapmaya muvafakat ettiğine dair verdiği bir belge bulunmamaktadır. Ücrete, fazla çalışma karşılıklarının dahil olması ise, peşinen muvafakat niteliğinde olmayıp mahkemece 270 saati aşan çalışmaların varlığının araştırılıp var olduğunun tespiti halinde, davacının fesih hakkının doğduğunu kabul etmek gerekirken, davacının fazla çalışmaya kaldığı ve ücretini de aldığı gerekçesiyle kıdem tazminatı talebinin reddi hatalıdır.”
İş Kanunu’ nun 41. maddesine göre ”Ülkenin genel yararları yahut işin niteliği veya üretimin artırılması gibi nedenlerle fazla çalışma yapılabilir. Fazla çalışma, Kanunda yazılı koşullar çerçevesinde, haftalık kırkbeş saati aşan çalışmalardır. 63 üncü madde hükmüne göre denkleştirme esasının uygulandığı hallerde, işçinin haftalık ortalama çalışma süresi, normal haftalık iş süresini aşmamak koşulu ile, bazı haftalarda toplam kırkbeş saati aşsa dahi bu çalışmalar fazla çalışma sayılmaz.
Her bir saat fazla çalışma için verilecek ücret normal çalışma ücretinin saat başına düşen miktarının yüzde elli yükseltilmesi suretiyle ödenir.
Haftalık çalışma süresinin sözleşmelerle kırkbeş saatin altında belirlendiği durumlarda yukarıda belirtilen esaslar dahilinde uygulanan ortalama haftalık çalışma süresini aşan ve kırkbeş saate kadar yapılan çalışmalar fazla sürelerle çalışmalardır. Fazla sürelerle çalışmalarda, her bir saat fazla çalışma için verilecek ücret normal çalışma ücretinin saat başına düşen miktarının yüzde yirmibeş yükseltilmesiyle ödenir.
Fazla çalışma veya fazla sürelerle çalışma yapan işçi isterse, bu çalışmalar karşılığı zamlı ücret yerine, fazla çalıştığı her saat karşılığında bir saat otuz dakikayı, fazla sürelerle çalıştığı her saat karşılığında bir saat onbeş dakikayı serbest zaman olarak kullanabilir.
İşçi hak ettiği serbest zamanı altı ay zarfında, çalışma süreleri içinde ve ücretinde bir kesinti olmadan kullanır.
63 üncü maddenin son fıkrasında yazılı sağlık nedenlerine dayanan kısa veya sınırlı süreli işlerde ve 69 uncu maddede belirtilen gece çalışmasında fazla çalışma yapılamaz.
Fazla saatlerle çalışmak için işçinin onayının alınması gerekir.
Fazla çalışma süresinin toplamı bir yılda ikiyüzyetmiş saatten fazla olamaz.
İş Kanunu’ na göre işçiyi fazla çalıştırma hakkı, yıllık 270 saat ile sınırlandırılmıştır. Bu sebebe dayalı iş sözleşmesi haklı nedenle derhal feshedilebilir ve kıdem tazminatı alınabilir. Yıllık 270 saat yasal sınırının aşılması durumunda işçinin iş akdini feshi hakkı olduğu Yargıtay tarafından kabul edilmektedir.
